Als ik zeg ‘clickertraining’ of ‘voerbeloningen’ – waar denk je dan aan? Denk je dan aan vrijheidsdressuur en pennymeisjes? Tegenwoordig wint clickertraining aan terrein, ook voor ‘serieuze’ training van je paard. De termen ‘positieve bekrachtiging’ of ‘R+’ zie je ook meer voorbij komen. Het krijgt steeds meer aandacht en er zijn steeds meer instructeurs die hierin lesgeven. Maar ook in de wereld van clickertraining of positieve bekrachtiging is er onderscheid tussen verschillende methodes. Zo kun je kiezen voor het ‘force-free’ trainen van je paard of niet. Bij force-free trainen staat keuzevrijheid van het paard centraal. Er wordt vaak gebruik gemaakt van voerbeloning. Maar hoe zit dat eigenlijk? Laten we daar eens naar gaan kijken.

Wat is clickertraining?

Rust wordt ook vaak genoemd als beloning. Hoewel dat voor de mens heel logisch klinkt, is het technisch gezien wel een bekrachtiger, maar geen (belonende) toevoeging, zoals voer of een kriebel dat wel is. Je zou zelfs kunnen stellen dat het paard rust alleen kan ervaren als een beloning (of opluchting?) wanneer het daarvoor géén rust of zelfs een mate van stress ervaarde. En zelfs dan is het maar de vraag of het echt een sterke bekrachtiger is. Maar nogmaals: het paard bepaalt. Dit stuk zouden we uit kunnen diepen in de andere leerkwadranten, maar dat is wellicht voor een ander artikel 😉

Kun je een paard dwingen met positieve bekrachtiging?

Het korte antwoord: ja. Stel dat ik jou vraag om iets moeilijks te doen. Iets dat fysiek bijvoorbeeld enorm veel inspanning kost of iets dat je heel eng vindt. Als ik je als beloning maar een euro geef, denk ik dat je antwoord nee is. Dat weegt niet tegen de spanning op. Maar wat als ik je honderd of tweehonderd euro beloof? Of een ander bedrag waardoor jij denkt: hiervoor wil ik wel even stress ervaren. Dan doe je het toch. 

Zo werkt het met positieve bekrachtiging eigenlijk ook bij paarden. Voor een lekker stuk wortel of peer zijn veel paarden bereid om veel meer te doen dan voor een simpel hooibrokje. Dit is ook afhankelijk van of ze honger hebben of niet. Misschien denk je: prima toch? Dan krijgen we veel meer gedaan in de training! Maar soms kunnen paarden hierdoor ook over hun eigen fysieke of mentale grenzen gaan. Het is dus raadzaam om goed te kijken naar wat jouw paard wil en aan kan en hier je training en voerbeloning op aan te passen. Hier komt het force-free trainen ook om de hoek kijken.

Trainen met keuzevrijheid

Bij force-free trainen staat keuzevrijheid hoog in het vaandel. Het begint al bij de hulpmiddelen die er gebruikt worden. Meestal wordt er zonder halster of touw getraind en er worden geen zwepen of sticks gebruikt, ook niet om aan te raken of aan te wijzen.

Ook is er keuzevrijheid voor het paard om wel of niet mee te doen of pauze te nemen. Dit kun je faciliteren door een hooinet in de bak te hangen, en voerbeloningen van lage waarde te gebruiken, zoals simpele hooibrok. Zo kun je duidelijk kunt zien of hij jouw training, vraag en bekrachtigers de moeite waard vindt of het liever links laat liggen. Het idee hierachter is niet dat jij nooit iets te zeggen hebt en je overgeeft aan de wensen van je paard, maar juist dat je nog duidelijker kunt zien wat jouw paard wel en niet leuk, prettig, saai of moeilijk vindt. Het is niets meer of minder dan informatie, waar je jouw training op aan kunt passen.

Als je paard geen interesse heeft in de training kun je verschillende dingen doen:

• Sluit stress door omgevingsfactoren uit. Een spannende plek of gebrek aan zicht op kuddegenootjes kan voor spanning en dus afleiding zorgen. Je kunt dit wel trainen, maar begin op een plek waar je paard zich comfortabel voelt.
• Sluit fysieke problemen uit of los ze op. Misschien vind je paard een oefening echt lastig door problemen in zijn lichaam of associaties met pijn uit het verleden.
• Je kunt je beloningsfrequentie vergroten. Zeker als je net begonnen bent of bij moeilijke of nieuwe oefeningen, kunnen langere pauzes tussen beloningen zorgen voor motivatieverlies (‘dit levert me onvoldoende op’) of onzekerheid (‘ik kan het antwoord niet vinden’).
• Stel andere vragen. Misschien heeft je paard geen zin in wat je nu vraagt, maar wel in iets anders.
• Je kunt betere bekrachtigers gebruiken, bijvoorbeeld een iets lekkerdere brok of stukje wortel, om te zien of dat jouw paard wel motiveert zonder dat hij over zijn grenzen gaat.

En soms hebben paarden ook gewoon even echt geen zin om te trainen. Bij force-free training respecteer je ook deze keus. Jij hebt immers ook wel eens een slechte dag.

Kun je ook force-free trainen zonder voerbeloningen?

Dat is een minder makkelijke vraag dan misschien lijkt. De reguliere manier van trainen, met hulpen die variëren in druk, heet negatieve bekrachtiging. Je bekrachtigt het gewenste gedrag door een hulp (de druk) weg te nemen, vandaar het woord ‘negatief’ = minus. Dit kan fysieke druk zijn, zoals jouw been of hand, maar ook drijvende druk, zoals een longeerzweep of stick. 

Technisch gezien zou je force-free kunnen trainen wanneer je je hulp geeft en dan tevreden bent met zowel een ja als een nee, zonder dat je de druk verhoogt op enig moment. In praktijk wordt de druk vaak verhoogd wanneer het gewenste antwoord niet komt, of wordt het paard weerhouden van weglopen of het geven van een ander antwoord.

Ook kun je je afvragen of je op deze manier wel duidelijk bent voor je paard, wanneer er geen (voer)beloning volgt na het gewenste antwoord. Bij force-free trainen volgt jouw reactie van druk loslaten namelijk altijd, ongeacht wat je paard doet, omdat er dan een eerlijke keuze is tussen wel of niet jouw vraag willen uitvoeren. Er is dan geen manier voor hem om te ontdekken wat je precies bedoelt en wat hem het meeste ‘oplevert’. Paarden blijven immers opportunisten, dat is evolutionair gezien heel handig.

Het is dan wel force-free trainen, maar je kunt je afvragen of jij en je paard er iets mee opschieten.

Werkt het voor elk paard?

Ja, dit werkt voor elk paard. Het werkt alleen niet voor elke eigenaar of trainer en op elk gewenst moment. Net als verschillende andere methodes heeft force-free trainen met positieve bekrachtiging oefening nodig. Ter verduidelijking heb ik hier enkele situaties waarin force-free trainen lastig is en eventuele oplossingen als je toch graag force-free wilt werken met je paard:

• Een gevaarlijke of enge situatie
  Veiligheid gaat voor alles, dus wanneer dat in het geding komt is het niet verstandig om je paard nog steeds 100% keuzevrijheid te geven en zorg je gewoon dat je zo snel mogelijk weer in een veilige en comfortabele setting bent, voor zowel jou als je paard.

Oplossing: Leer je paard heel goed ‘lezen’ wat betreft spanning. Probeer onder deze grens te blijven, totdat de grens voldoende is opgerekt om een stukje verder te gaan. Zo beland je veel minder vaak samen in een situatie waarin je de keuzevrijheid weg moet nemen.

• Wanneer een paard nodig moet afvallen of om andere redenen moet bewegen
  Stel dat je net begint met positieve bekrachtiging of force-free trainen en jouw paard is flink te dik is en moet nodig afvallen. Dan kan dat knap lastig zijn met force-free clickertraining. Fysieke gezondheid is immers net zo belangrijk als mentale gezondheid.

Oplossing: Doe wat nodig is om jouw paard gezond te krijgen of houden en ga ondertussen aan de slag met de basics van positieve bekrachtiging en force-free trainen. Neem eventueel les. Er bestaan ook force-free methodes om je paard beweging te geven. Kijk hiervoor bijvoorbeeld naar het concept van de ‘reversed roundpen’.

• Medische handelingen
  Veel paarden vinden bloed prikken, vaccinaties, de hoefsmid of lichamelijk onderzoek heel vervelend of zelfs eng. Helaas ontkomen we er niet aan.

Oplossing: Je kunt force-free oefenen met medische handelingen door bijvoorbeeld gebruik te maken van een zogenaamde ‘startbutton’. Dit is een object dat ze aanraken om aan te geven dat je mag beginnen met een handeling. Ze mogen tijdens de handeling aangeven wanneer ze er genoeg van hebben, het is belangrijk om hier dan direct naar te luisteren. Op deze manier geef je ze controle over de handeling, wat, interessant genoeg, de bereidwilligheid enorm vergroot! Wanneer er dan toch iets uitgevoerd moet worden waarbij je paard keuzevrijheid geven gewoon niet mogelijk is, geef ze dan ook geen keuze. Dit werkt alleen maar verwarrend als je vervolgens niet naar een ‘nee’ kunt luisteren. Je kunt wel een beetje aan ‘counter-conditioning’ doen zoals dat heet, door direct na de wat vervelende handeling iets heel erg lekkers aan te bieden, zoals een hele appel of peer, iets dat ze bij voorkeur normaal niet krijgen.

Alles op een rij

Het is best veel uitleg, hoewel dit nog de flink beknopte versie is. Hierbij een paar belangrijke punten op een rijtje over force-free training met positieve bekrachtiging.

• Positieve bekrachtiging en force-free training zijn niet hetzelfde, maar kunnen samen gaan
• Je maakt gebruik van ‘low-value’ voedsel en biedt ook altijd een ‘gratis’ voedselbron tijdens de training
• Je werkt zonder aversieven als zwepen of sticks
• Je geeft je paard zoveel mogelijk keuzevrijheid
• Je ziet een ‘nee’ niet als fout antwoord, maar als informatie om je training te kunnen verbeteren

Meer weten over force-free trainen of clickertraining?

In de Paardenpodcast zijn deze onderwerpen verschillende keren aan bod gekomen. Er zijn diverse afleveringen over clickertraining in het algemeen. Bijvoorbeeld met Conrad van Pruissen over getraumatiseerde paarden en met Suzy Deurinck over cognitie. Ook zijn er twee afleveringen met Janneke Koekhoven specifiek over force-free trainen met positieve bekrachtiging.

Zoek je een instructeur?

Dan heb ik goed nieuws. Sinds kort heeft Horse in Mind niet alleen een instructeurslijst met natural horsemanship instructeurs, maar ook een speciale lijst met alleen maar clickertraining instructeurs! Hier kun je ook zien wie er force-free werkt en wie niet.

Dit artikel is geschreven met speciale dank aan Janneke Koekhoven.